16

Kurier kulturalny

29 marca­15 kwietnia 2019 nr 6 (322) * Kurier galicyjski * www.kuriergalicyjski.com

Kobiece nakrycia glowy w stroju ludowym Bojków

Pomimo iż strój ludowy każdej grupy etnicznej przez wieki skladal się ze sztywnie określonych

części, każda większa czy mniejsza wspólnota wprowadzala pewne odmienności, pewne cechy

szczególne odróżniające je od reszty spoleczności.

Już od dwudziestu lat ludoznawczyni ze Lwowa prof. Olena Kozakewycz, pracownik naukowy In-

stytutu Etnologii Państwowej Akademii Nauk Ukrainy, co roku wykonuje badania terenowe, jeździ

do wsi na Pokuciu, Huculszczyźnie i Bojkowszczyźnie by porozmawiać ze starszymi mieszkańca-

mi, wygrzebać ze starych skrzyń poniszczone i dawno już nieużywane domowej roboty tekstylia,

koszule, odzież wierzchnią i nawet spodnią. Tym razem proponujemy naszym Czytelnikom opo-

wieść o nakryciach glowy kobiet zamężnych sprzed stu lat ­ czepcach, które zakladano na tere-

nach określanych mianem Bojkowszczyzna. Śródtytuly pochodzą od redakcji.

Kobiece ażurowe czepce ludowe

na Bojkowszczyźnie od końca XIX do polowy XX w.

Cechy regionalne i odmiany lokalne

Jelenkowate, Chaszczowanie, Ko-

jąc sposoby zakladania, techniki wy-

OLENA KOZAKEWYCZ

ziowa, Orawczyk, Libochora, Kor-

konania i artystyczne charakterystyki

tekst

czyn, Kruszelnica, Różanka Górna,

można wyodrębnić szereg cech lokal-

zdjęcia z archiwum autorki

Różanka Dolna, Zawadka, Chutar,

nych, na postawie których określane

Bojkowszczyzna to obszar histo-

Kalne, Orawa, Pohar, Rosochacz,

są rozpoznawalne ośrodki użytkowa-

ryczno-etnograficzny, którego więk-

Myta, Suchy Potok, Wierchniaczka,

nia koronkowych czepców.

sza część dziś leży na terenach

Holowiecko, Ryków, Syniowódzko

Czepiec (w różnych miejscowo-

wspólczesnej Ukrainy (Bojkowsz-

Wyżne, Syniowódzko Niżne); w ob-

ściach nazywany inaczej ­ ,,oczipok"

czyzna Wschodnia, Bojkowszczyzna

wodzie zakarpackim rejonie miżhir-

[очіпок], ,,czepeć" [чепéць], ,,kapor"

Centralna, część Bojkowszczyzny

skim (wieś typu miejskiego Miżhirja,

[кáпор], ,,czepak" [чепáк], ,,czypeć"

Zachodniej) i niewielkie terytorium

wsie Podoboweć, Roztoka, Studenyj

[чипéць], ,,czipeć" [чіпéць], ,,oczipeć"

wspólczesnej Polski wschodniej (Boj-

Dolny, Studenyj Średni, Studenyj

[очíпець], ,,oczupeć" [очýпець], ,,czu-

kowszczyzna Zachodnia). Stroje lu-

Górny, Izky, Bukoweć, Pylypeć, Soj-

peć" [чупéць], ,,czapyć" [чапúць],

dowe Bojków od XIX і do początków

my, przysiólek Kużbyji, Riczka, Dil,

,,kaptur" [каптýр]) jest to niewieście

XXI w. wyróżnialy się różnorodno-

Repynne, Tiuszka, Koloczawa), rejo-

nakrycie glowy w ksztalcie ażurowej

ścią typów i cech dekoracyjnych. W

nu wolowieckiego (miasto Wolowiec,

wyniku transformacji w spoleczeń-

wieś typu miejskiego Żdenijewo,

stwie i tradycyjnej kulturze w szcze-

wsie Abranka, Bilasowica, Bukoweć,

gólności (czynniki spolecznokulturo-

Latirka, Riczka, Suchyj, Kotelnycia,

we, etnograficzne, ekonomiczne) w

Tysziw, Worota Dolne, Pidpolozzia,

stroju ludowym Bojków w zaznaczo-

Roztoka, Kiczernyj, Perechresnyj,

nym okresie następowaly zmiany,

Bukoweć, Paszkiwci, Zbyny, Hra-

czasami dość kardynalne. Wlaśnie

biwnycia Górna, Jalowe, Zadilskie,

strój stal się jednym z ważniejszych

Werbiaż, Worota Górne, Huklywyj)

znaczników takich modyfikacji.

oraz rejonu welykoberezniańskiego

Ludowe wyroby koronkarskie w

(wsie Użok, Husnyj, Luh, Nowa Stu-

strojach ludowych z Bojkowszczyzny

niektórych badań naukowych nawią-

(wolowieckich i miżhirskich ­ Boj-

życia, Żornawa, Kostrynśka Roztoka,

nie charakteryzują się dużym zróż-

zujących do wspomnianej problema-

kowszczyzna Zakarpacka, obwód

Wyszka, Domaszyno, Sil), w czasie

nicowaniem typologicznym. Jednak

tyki publikowalam też wcześniej.

zakarpacki) zawarte są w opracowa-

których zostaly przeprowadzone wy-

niektóre okazy posiadają cechy, spe-

Niniejszy artykul napisany zostal

niu S. Makowskiego (1925). Jednak

wiady z ponad 145 respondentami.

cyficzne tylko dla tego regionu, a na-

na podstawie materialów ekspedycji

autor wymienia jedynie ich funkcję

W podstawie bazy źródlowej są

wet ścislych jego obszarów. Znacznie

na temat badań sztuki na Bojkowsz-

obrzędową (rytualną): zakladane w

zasoby muzeów Ukrainy i Polski,

podnosi to ich wartość artystyczną.

czyźnie i niektórych miasteczek i wsi

czasie ślubu, po tym zdejmowane i

m.in. Muzeum Etnografii i Przemyslu

Jednym z jaskrawych przykladów

na pograniczu Podgórza, zorgani-

zachowywane ,,na śmierć". Czepce

Artystycznego Instytutu Ludoznaw-

czapeczki; wyznaczalna oznaka sta-

rozmaitości materialnych okazów boj-

zowanych w latach 2005­2018. W

z okolic Skolego (obecnie w obwo-

stwa Narodowej Akademii Nauk

nu cywilnego i obowiązkowa oznaka

kowskiej sztuki ludowej w granicach

czasie tych ekspedycji wykonana

dzie lwowskim) w kontekście bojkow-

Ukrainy (Lwów), Zasoby Ilustracyjne

stanu zamężnego, nieodlączny atry-

jednej grupy typologicznej są kobiece

zostala praca badawcza w następ-

skiego stroju kobiecego opisuje L.

Biblioteki Naukowej Instytutu Ludo-

but obrzędu weselnego prawie do

czepce (ukr.: oczipky) koronkowe.

nych  miejscowościach  obwodu

Buraczyńska (1980). Ważnym jest to,

znawstwa Narodowej Akademii Nauk

polowy XX wieku. Pannę mlodą ocze-

Koronki to wyrób sztuki dekoracyj-

lwowskiego: rejonu samborskiego

że wiadomości o tym typie nakrycia

Ukrainy, rękopisy Lwowskiej Narodo-

piano w czasie ślubu, najczęściej na

no-użytkowej o ażurowej strukturze

(miasto Sambor, wsie Czernichów,

glowy autorka gromadzila jeszcze w

wej Biblioteki Naukowej im. Wasyla

drugi dzień, kiedy ona przechodzila

ornamentalnej i rozmaitych technolo-

Nyżnie, Zarajsko, Brzegi, Wańkowi-

latach 20­30. XX w., kiedy mieszka-

Stefanyka (Zbiór J. Glogowskiego),

do domu pana mlodego. Zdejmowano

gicznych sposobach wykonania.

ce, Burczyce Nowe, Burczyce Stare,

la we Lwowie i zajmowala się ludo-

Muzeum Etnograficznego w Krako-

wianek weselny, rozplatano warkocz,

Kowenice, Barańczyce, Werbiwka,

znawstwem. Opis czepców z okolic

wie im. Seweryna Udzieli, Muzeum

wlosy byly krótko obcinane lub moc-

Sadkowice, Berestiany, Wykoty),

Skolego i Turki podaje G. Stelmasz-

Narodowego Ludowej Architektury

no skręcane w warkoczyki, zakladano

Baza źródlowa

O bojkowskich ażurowych czep-

rejonu starosamborskiego (miasto

i Bytu Ukrainy (Skansenu), Lwow-

czuk w opracowaniu o tradycyjnych

lub nawijano je na kiczkę (,,kybalkę"),

cach, jak i koronkowych wyrobach

Chyrów, wsie Jasienica Zamkowa,

skiego Muzeum Historycznego, Mu-

nakryciach glowy Ukraińców (2013).

na którą wlaśnie nakladano czepiec.

ogólnie, w ukraińskiej literaturze na te-

Torhanowice, Mrozowice, Sosnów-

zeum Etnograficznego ,,Bojkowsz-

Wartościowy material ilustracyjny ­

Oczepiny (,,czipczennia") ­ to przej-

mat etnografii i historii sztuki informa-

ka, Lenina Wielka, Busowisko, Tu-

czyzna" w m. Turka, muzeów krajo-

fotografia bojkowskiej niewiasty z

ście panny mlodej z panieństwa w

cja jest szczątkowa. Pierwsze opisy

rze, Topielnica, Strzylki, Tysowica,

znawczych i szkolnych, prywatnych

okolic Stryja w koronkowym czep-

stan malżeński. Po tym obrzędzie

w kontekście badań etnograficznych

ku ­ umieszczony jest w albumie

Rakowa, Bukowa, Nadyby, Skeliwka

kolekcji i szeregu innych instytucji.

kobieta już nie miala prawa pokazy-

Bojkowszczyzny zawieraly przeważ-

fotograficznym polskiego etnografa

(Felsztyn), Slochynia, Pietnice, Tru-

wać się z nienakrytą glową i ,,świe-

nie material opisowy na temat stroju,

R. Reinfussa (2015). W książce N.

szowice, Hubice, Kniażpol, Welykie,

cić" wlosami. Zgodnie z wierzeniami

Osobliwości lokalne

najczęściej to są wzmianki o tkani-

Klasztornej z 2017 r. o strojach w nie-

Michowa, Libuchowa (Maksymów-

ludowymi, zamężna niewiasta, jeśli

czepców koronkowych

nach i wyrobach haftowanych. Intere-

których wsiach Bojkowszczyzny Za-

ka), Terlo, Starzawa, Suszyca Wiel-

Wieloletnie badania terenowe au-

wyjdzie do ludzi bez czepca, nawróży

sującą informację o ośrodku produkcji

chodniej (dziś na terenach Rzeczy-

ka, Stara Sól), rejonu turczańskiego

torki i opracowanie zabytków ze zbio-

biedę ­ nieurodzaje, pomór bydla itp.

koronkowych czepców w Starej Soli

pospolitej Polskiej) jest umieszczony

(miasto Turka, wsie Rozlucz, Werch-

rów muzealnych dają podstawę twier-

Wedlug starego zwyczaju czepiec, w

w końcu XIX w. zawiera monografia

nie (Botelka Wyżna), Nyżnie (Botel-

krótki przegląd czepców. Niemniej te

dzić o etnograficznych i artystycznych

którym kobieta brala ślub, pozostaje

Z. Strzetelskiej-Grynbergowej ,,Sta-

ka Niżna), Jaworów, Sianki), rejonu

wiadomości pochodzą przeważnie

osobliwościach bojkowskich czepców

jej ,,na godzinę śmierci".

romiejskie ziemia i ludność" (1899).

skolskiego (miasto Skole, wieś typu

z mojego artykulu, opartego na ma-

ażurowych, które ksztaltowaly się na

Przez caly wiek XIX i na począt-

Wzmianki o ażurowych czepcach

miejskiego Tuchla, wsie Plawie,

terialach ekspedycji. Wiadomości z

przelomie XIX ­ XX ww. Uwzględnia-

ku XX obowiązek zakladania tego